Laatst luisterde ik naar een aflevering van een Italiaanse podcast* waarin de makers onderzoeken of de herkomst van bekende gerechten en eetgewoonten wel zo authentiek zijn als we denken. In die aflevering ging het over het mediterraan dieet. Volgens de gasten in de aflevering, waaronder antropoloog Vito Teti en historicus John Dickie, is het mediterraan dieet eigenlijk niet zo traditioneel als we denken. Sterker nog: het zou grotendeels een Amerikaanse uitvinding zijn. Hoe zit dat?
Ancel Keys’ onderzoek naar hart- en vaatziekten
De Amerikaanse wetenschapper Ancel Keys begon eind jaren ’50 met de Seven Countries Study, een grootschalig internationaal onderzoek naar de relatie tussen eet- en leefstijlgewoonten en de kans op hart- en vaatziekten. Aanleiding was het snel groeiende aantal mensen met hart- en vaatziekten in de Verenigde Staten. In andere landen, vooral in Zuid-Italië en Griekenland, was dit aantal juist opvallend laag.
In het onderzoek ondekte Keys dat de bewoners van deze landen over het algemeen een eetpatroon hadden dat veel minder verzadigde vetten bevatte dan in de Verenigde Staten. Ze aten vooral onbewerkt en plantaardig voedsel, terwijl de Amerikaanse voeding vaak rijk was aan bewerkte producten, rood vlees en dierlijke vetten. Juist dit verschil leek sterk samen te hangen met het lagere risico op hart- en vaatziekten in de mediterrane gebieden.
Een van de belangrijkste bevindingen van Keys was dat een voedingspatroon met minder verzadigde vetten ook leidde tot lagere cholesterolwaarden in het bloed. Volgens hem was cholesterol een belangrijke voorspeller van hart- en vaatziekten. De rol van cholesterol kreeg daardoor een centrale plaats in zijn werk en in de voedingsadviezen die hij later ontwikkelde.
Enkele jaren na het begin van het onderzoek verstigde Keys zich met zijn vrouw Margaret in het vissersdorpje Pioppi aan de Italiaanse zuidkust, waar zij een huis kochten. Keys gebruikte Pioppi als uitvalsbasis om het lokale mediterrane eetpatroon en de leefstijl van dichtbij te bestuderen. Hij verbleef er uiteindelijk dertig jaar.
Het ideaal van het mediterraan dieet
Als antwoord op de gezondheidsproblematiek in de Verenigde Staten creëerde Ancel Keys een ideaal dieet op de basis van de resultaten van zijn onderzoeken. Hij publiceerde zijn bevindingen niet alleen in wetenschappelijke artikelen, maar ook voor een breder publiek in het boek Eat Well and Stay Well, dat hij samen met zijn vrouw Margaret Keys schreef. In 1975 werd het uitgegeven onder een nieuwe, beter aansprekende titel: How to Eat Well and Stay Well: The Mediterranean Way. Het boek bevatte recepten en adviezen over hoe gezond te leven, geïnspireerd op het onderzoek en het dagelijks leven in Pioppi.
Samengevat kwam dit ideale dieet neer op: granen, fruit, groenten, zaden, olijfolie, matige consumptie van rood vlees, nauwelijks dierlijke vetten, gematigde hoeveelheden vis, wit vlees, peulvruchten, eieren, zuivel, rode wijn, en een beperkt gebruik van zoetigheden. Aan de basis van dit model stond de bekende mediterrane ‘triade’, ofwel olijf, graan en wijn.
Interessant om te weten is dat Ancel Keys in het voorwoord van zijn boek zelf aangeeft dat het ‘mediterraan dieet’ geen exacte weergave is van wat mensen rond de Middellandse Zee werkelijk eten. Hij noemt het een geïdealiseerd model, gebaseerd op traditionele eetgewoonten uit vooral Zuid-Italië en Griekenland zoals die in de jaren 50 zijn bestudeerd. Keys benadrukt dat het dieet geen ‘dieet’ is in de huidige Amerikaanse betekenis, maar een voorbeeld van een eetpatroon dat hij als gezond en haalbaar presenteert.
Zoals hij schrijft:
“The Mediterranean pattern of cooking and eating is nothing like a ‘diet’ in the current American sense. It is a traditional way of eating, an idealized model based largely on the customs of the southern Mediterranean countries — especially Italy and Greece — as they existed when first studied in the 1950s.”
Met andere woorden: het mediterraan dieet is een recent geconstrueerd ideaalbeeld, geen letterlijke afspiegeling van de diversiteit aan eetgewoonten rond de Middellandse Zee.
Wat aten mensen dan in Zuid-Italië?
Volgens de antropoloog Vito Teti waren olijfolie, graan en wijn helemaal geen basisvoedsel voor een groot deel van de bevolking in Zuid-Italië, en ook niet in andere mediterrane regio’s. Tot de economische vooruitgang in de jaren ’60 leefden veel mensen in armoede. In die tijd aten de armere inwoners van bepaalde Zuid-Italiaanse regio’s vooral kastanjes, maïsmeel en reuzel (varkensvet). Pas toen de economie begon op te bloeien, kregen bredere lagen van de bevolking toegang tot olijfolie, graan en wijn, producten die daarvoor alleen voor welgestelde mensen waren weggelegd. De lage cholesterolwaarden en daarmee zeldzame hartproblemen die in de onderzoeken werden gevonden, waren volgens Teti dan ook niet het resultaat van een ‘gezond’ dieet, maar eerder van voedseltekort.
Een klein beetje familiegeschiedenis
Juist dit deel van de podcast bracht mij terug naar mijn eigen familieverhalen. Mijn vader, inmiddels 84 jaar, groeide op in het (arme) binnenland van Sicilië. Wanneer hij vertelt over vroeger, komen olijfolie, zelfgebakken brood, en groenten van het land en het wild juist wél vaak terug in zijn verhalen. De olijven werden geperst bij een lokale pers en het brood werd afgebakken in een gemeenschappelijke oven. Er was niet veel, maar graan en olijfolie (of wijn in die tijd ook onder de lokale bevolking gemeengoed was, weet ik niet zeker) maakten deel uit van het voedingspatroon.
De werkelijkheid is dus best divers. Wat duidelijk is, is dat zowel de regionale als economische verschillen invloed hadden op wat men at. Men at dat wat lokaal verkrijgbaar was óf wat men zich kon veroorloven.
Het was natuurlijk niet alleen voeding die de gezondheid bepaalde. Ook factoren zoals fysieke arbeid, wel of niet roken (die beide werden meegenomen in het onderzoek van Keys) en het leven binnen een hechte gemeenschap hadden invloed op het cholesterolgehalte en de gezondheid in het algemeen van mensen.
Feit of fictie?
Wat we vandaag het ‘mediterraan dieet’ noemen, is dus deels gebaseerd op een ideaalbeeld. Keys selecteerde de gezondste elementen uit de mediterrane voeding en stelde op basis daarvan een voedingsmodel samen, bedoeld om mensen te helpen gezonder te eten: het mediterraan dieet.
Het model kwam natuurlijk niet zomaar uit de lucht vallen. Het was gebaseerd op echte observaties en wetenschappelijk onderzoek. Keys woonde jarenlang in Zuid-Italië en bestudeerde het lokale voedingspatroon en gewoontes van dichtbij. Wat hij omschreef, was dus wel degelijk gebaseerd op echte situaties wat hij vertaalde naar iets dat breder toepasbaar was.
Inmiddels is in talloze studies bevestigd dat dit eetpatroon, met weinig bewerkt voedsel, veel plantaardigs, weinig dierlijke vetten en vooral matigheid, nog altijd een gezond en krachtig uitgangspunt is.
Het mediterraan dieet als antwoord op een gezondheidscrisis
Het mediterraan dieet bood een antwoord op het toenemende gezondheidsprobleem van hart- en vaatziekten in de Verenigde Staten. Helaas zijn deze problemen nog steeds van deze tijd, en is er zelfs sprake van een toename van hart- en vaatziekten, obesitas, diabetes type 2 en andere welvaartsziekten in de hele westerse wereld. Deze toename hangt samen met de groeiende consumptie van (ultra)bewerkte voeding, overeten, stress en het gebrek aan beweging.
In een tijd waarin ultrabewerkte voedingsmiddelen, crashdiëten en tegenstrijdige voedingsadviezen de overhand hebben, biedt het mediterraan dieet een tegengeluid: een terugkeer naar een eenvoudig, voedzaam voedingspatroon dat ook nog eens wetenschappelijk onderbouwd is.
Het gaat niet alleen om wat we eten, maar ook om hoe dat past in ons drukke moderne leven. Precies daar zit vaak de uitdaging, maar ook de kans om een manier van eten te vinden die echt vol te houden is, beginnend met kleine aanpassingen die haalbaar zijn.
*De naam van de podcast: Denominazione di Origine Inventata, aflevering 43 (Italiaans gesproken)
